Hiểu đúng về tín dụng đen và tín dụng phi chính thức
Tín dụng đen là tín dụng cho vay siêu nặng lãi, dù biết người vay có thể không trả được, nhưng chủ nợ vẫn cho vay, và dùng phương thức bạo lực để trấn áp, thu đòi nợ, siết nợ theo cách thức không hợp pháp. Việc cho vay nặng lãi và đòi nợ kiểu xã hội đen là hoạt động phi pháp. Để tồn tại hình thức tín dụng đen này có phần trách nhiêm của chính quyền địa phương không theo sát tình hình địa phương.
Bên cạnh tín dụng đen, còn có loại tín dụng phi chính thức, còn gọi là “tín dụng thị trường tự do” như chơi hụi, vay cá nhân, vay góp. Đặc điểm chung của tín dụng này là có lãi suất cao hơn NH, nhưng điều kiện vay vốn thuận lợi hơn, quy mô cho vay vốn nhỏ hơn, và dựa vào những người quen biết.
Ở phương tây, đặc biệt tại các nước có dân trí cao, kinh tế phát triển thì tín dụng phi chính thức hầu như không còn tồn tại, mà thay vào đó là có một hệ thống tài chính đa dạng trong việc cung cấp tín dụng, từ NH cho đến các công ty tài chính với nhiều sản phẩm tín dụng phong phú đáp ứng nhiều nhu cầu; và không phải tín dụng nào cũng có lãi suất thấp. Thí dụ sản phẩm cho vay khẩn cấp từ 1000 usd trở xuống có thể có lãi suất tới 30%/năm. Nhưng các tổ chức này đều được Chính quyền cho phép hoạt động theo các quy định rỏ rảng. Hiện nay tại VN, cùng với sự phát triển mạnh mẻ của hệ thống nHTM và công ty tài chính, thì tín dụng phi chính thức ngày càng thu hẹp, và chỉ hoạt động trong khu vực nông thôn , hoặc khu vực người lao động thu nhập thấp.
Bức tranh tín dụng đa dạng. Tại sao không dẹp được tín dụng đen?
Ở góc độ lãi suất cho vay, nếu chỉ nghe mức lãi suất lên tới 36%/năm thì quá cao, khó chấp nhận trong bối cảnh lãi suất ngân hàng chỉ có 10%. Tuy nhiên, cần nhìn nhận đầy đủ là lãi suất đó áp dụng cho các khoản vay không có tài sản đảm bảo, thời gian vay ngắn ngày, số tiền ít.
Ở các nước châu Âu hiện có mô hình các tổ chức cho vay khẩn cấp qua đêm với số tiền nhỏ khoảng 500 USD trong thời gian 1 tháng, Ví dụ, người lao động bị mất việc, họ cần tiền trang trải nhu cầu tối thiểu trong cuộc sống như đi lại, chỗ ở tạm trong thời gian đi tìm công việc khác. Lãi suất của các khoản vay này có thể lên đến 36%/năm. Các lãi suất vay tiêu dùng cá nhân không thế chấp thông thường cũng có thể từ 6 – 12% theo lãi suất USD.
Có thể nói nhu cầu vay trong đời sống rất phong phú, và tại các nước phát triển có rất nhiều tổ chức tài chính chính thức cung cấp nhiều loại hình và sản phẩm vay linh động với nhiều mức lãi suất khác nhau. Trong khi đó tại VN hiện nay các sản phẩm của NHTM với lãi suất thấp không đáp ứng được một bộ phận người dân trong các nhu cầu vay vốn nên tín dụng phi chính thức và tín dụng đen vẫn có đất sống.
Nhu cầu vay vốn tín dụng đa dạng của nhiều người, từ nhiều tầng lớp, từ người bị thất nghiệp đến những người có thu nhập lớn mà không ngân hàng không đáp ứng được. Chính vì thế, người dân mới tìm đến kênh tín dụng không chính thức.
Hệ quả của vay tín dụng đen có thể khiến người đi vay rơi vào cảnh khốn cùng nếu không trả được nợ. Lãi suất tín dụng đen và cạnh tranh không lành mạnh có thể làm rối loạn thị trường.
Một số đề xuất giải pháp
Tại nhiều nước trên thế giới, các giải pháp tài chính vi mô rất được quan tâm, chú trọng. Đối tượng cho vay là số ít doanh nhân, số đông người lao động, tiểu thương kinh doanh nhỏ lẻ chưa đủ điều kiện đặt chân đến ngân hàng, vay theo chuẩn ngân hàng, chưa phù hợp hoàn cảnh, yêu cầu của ngân hàng.
Ở Việt Nam, không ít người dân bị rơi vào bẫy tín dụng đen của nhóm cho vay lãi suất cao. Nhiều người vay cứ làm hoài mà vẫn thiếu nợ, nợ không trả được hết mà còn tăng hơn.
Hệ thống ngân hàng, công ty tài chính tiêu dùng không thể đáp ứng mọi nhu cầu tín dụng trên thị trường.
Tại các nước đang phát triển, đặc biệt các nước Châu Phi, Đông Nam Á phát triển khá mạnh hình thức tài chính nhỏ, vi mô, hướng tới đối tượng cho vay là nông dân, hợp tác xã, phụ nữ kinh doanh nhỏ ở đô thị, người lao động gặp khó khăn.
Tại Việt Nam hiện cũng có các Tổ chức tài chính vi mô của Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam và Liên đoàn lao động TPHCM… Tuy nhiên, các tổ chức vi mô này vẫn bị hạn chế bởi tính hành chính, chỉ gắn cho sự nghiệp của phụ nữ, người lao động….Nếu tổ chức tài chính vi mô còn bị hạn chế bởi tính hành chính thì dù vẫn đang hoạt động tốt nhưng chưa đủ năng động và thuyết phục. Đối với các Tổ chức tài chính vi mô, cần thuê đội ngũ quản lý quỹ chuyên nghiệp, có quy định giám sát đầy đủ.
Theo quan điểm của chúng tôi, các quỹ tín dụng nhân dân là mô hình rất tốt. Ví dụ như trong mỗi quận quỹ tín dụng cho các tiểu thương vay, nguồn tiền dô chính các tiểu thương gửi vào với lãi suất huy động khoảng 10%, cho vay ra khoảng 14-15% họ chính là tiểu thương gửi 10%, cho vay 14-15%. Tôi tin rằng nếu mô hình này được quản lý chuyên nghiệp sẽ đem lại hiệu quả lớn.
Theo quan điểm của chúng tôi, Nhà nước nên thí điểm cho phép công ty phi lợi nhuận trong lĩnh vực tín dụng vi mô, quỹ tín dụng “từ thiện” hoạt động giống mô hình ở nước ngoài. Cụ thể, các quỹ được lập ra trên cơ chế bảo toàn vốn và lợi nhuận thấp. Quỹ dành cho những người thích làm từ thiện đầu tư, gửi tiền vào giúp đỡ người lao động, phụ nữ, nông dân và những đối tượng gặp khó khăn.
Mô hình cho vay này không lập ra để canh tranh với tín dụng ngân hàng, nhưng lại góp phần giúp đáng kể cung cấp nguồn tín dụng.
Nhà nước nên nghiên cứu áp dụng mô hình quỹ tín dụng từ thiện. Tại một số quốc gia phát triển, nơi các tỷ phú, những người thích làm từ thiện đầu tư vào làm từ thiện nhưng vẫn bảo toàn vốn, cho người nghèo, đối tượng gặp khó khăn vay với lãi suất thấp.
Do nhu cầu tín dụng trên thị trường đa dạng, không có mẫu số chung cho giải pháp và cần đa dạng hình thức khác nhau.
TS Đinh Thế Hiển; TS.Phạm Hoàng Ân và ThS. Trần Tuấn Anh
Bộ môn Tài chính – Ngân hàng, Khoa Kế toán – Tài chính